معمولا عرفان در ذهن بسیاری از افراد تصاویر راهبانی را تداعی می کند که در غارها مشغول مراقبه اند؛ این پدیده عموما پدیده ای باطنی، آن جهانی، غیرعقلانی و در خوشبینانه ترین حالت بی ارتباط با زندگی روزمره آدمیان را تصویر می شود. ما در ادامه می خواهیم بگوییم که عرفان هیچ کدام از این موارد نیست، بلکه تجربه بشری فوق العاده ای است که بر شالوده های تمدن استوار است. عرفان در بدو امر نوعی شیوه نگریستن به عالم است. تصویر یا توصیفی که عرفا از جهان به دست می دهند عموما دربردارنده این ادعاهاست که زمان و شر اموری وهمی اند و واقعیت یکی است به این معنا که همه دوگانگی ها، تناقضات و تضادها توهمند. به نظر می رسد این ادعاها تناقض نما هستند؛ چرا که آنها با تجربه هر روزه ما از شرور موجود در عالم، گذر زمان و دوگانگی های بی شماری مانند زندگی، مرگ، روح و ماده که فراروی ماست در تعارضند.
ما قصد داریم نشان دهیم که ادعاهای مابعدالطبیعی عارف نه تنها تجربه بشری متناقضی نیستند، بلکه نتایج منطقی واضح ترین و ساده ترین حقایق به شمار می آیند. برای انجام چنین کاری باید بدانیم تجربه عرفانی چیست و متعلق آن کدام است. در این فرآیند توضیح و تبیین خواهیم دید که این توصیفات آشکارا متناقض از جهان چگونه به طور طبیعی و منطقی از این تجربه ناشی می شوند. پیش از اینکه بحث مان را درباره خود تجربه آغاز کنیم، لازم است اندکی در باب تلقی مان از تجربه عرفانی و ادعاهای مابعدالطبیعی مبتنی بر آن سخن بگوییم. مساله ادراک یک مساله عقلانی به مفهوم به کارگیری منطق یا قوای تعقل نیست؛ در واقع این مساله به معنای بررسی علمی نیست. از آنجا که عرفان یک نوع شیوه نگریستن است، ادراک به معنای دستیابی به یک شیوه جدید نگریستن است. چنین اموری مشروط به دلیل نیستند. هیچ کس نمی تواند با دلیل منطقی شیوه نگریستن یک فرد به عالم را تغییر دهد و نیز کسی قادر نیست با انجام برخی تشریفات چنین تغییری را پدید آورد، زیرا این امر کاملا ورای قوه آگاهی و ادراک آدمی است. این تغییر بینش مانند شکست خوردن در عشق است هنگامی که این امور برای انسان رخ می دهند، تابع اراده یا عقل او نیستند. حتی واضح تر اینکه این تجربه شبیه تغییر نگاهی است که هنگام فهمیدن ناگهانی مساله ای که پیشتر قادر نبودیم آن را حل کنیم، اتفاق می افتد، در این حالت فرد به صورت ناگهانی معمولا با تعجب و خوشحالی یا حتی بهت و حیرت به یک شیوه جدید به این مساله می نگرد. تفاوت میان شیوه نگریستن یک عارف و شیوه عادی نگریستن ما همانند تفاوت میان کسی است که در یک اثر هنری یک نوع وحدت، انسجام و هماهنگی می بیند و فرد دیگری که تنها مشتی خطوط و کلمات در آن مشاهده می کند. اما متعلق تجربه عرفانی یک شی نیست، بلکه این «جهان» است.
اما از آنجا که نمی توان صرفا با روش های مرسومی چون خواندن کتاب یا به حافظه سپردن یا استدلال و منطق این تجربه و تغییر در نگریستن را به دیگری منتقل کرد یا آموخت، لازم نیست مانند پیشینیان تصور کنیم که نمی توان چیزی درباره این تجربه دانست. همچنین لازم نیست این تجربه را صرفا به این خاطر که علمی، عینی و عقلانی نیست، تجربه ای من درآوردی، غیرعقلانی، ذهنی یا سری قلمداد کنیم. تجربه عرفانی تجربه ای فراتر از اینهاست. اگر این تجربه هیچ معنایی ندارد و اگر واژه «عرفان» فاقد معناست، باید معیارهایی همگانی و عینی برای کاربرد این واژه در نظر بگیریم. این نکته به این معناست که یک وجه شناختاری برای تجربه عرفانی و شیوه نگریستنی که از دل آن برمی آید وجود دارد. این وجه به معنای توصیف این تجربه و جهان بینی یا شیوه نگریستنی است که از آن ناشی می شود.
با وجود ادعاهای عرفا مبنی بر اینکه حقیقت را نمی توان بیان کرد، تمام کتاب ها پر است از سخنان و نوشته های آنهایی که این تجربه ها را از سر گذرانده اند. ما با مطالعه این سخنان به این مطلب پی می بریم که نمودها و تظاهرات این تجربه متغیر عبارت است از لذت و بهجت فوق العاده که با مفاهیمی چون شفقت، محبت به انسان ها، هیبت، حیرت و احساس صلح کل همراه است. عرفا این عالم را مکانی مقدس می دانند. جهان از دیدگاه ایشان جهان پاکی، انسجام و زیبایی است، البته نه زیبایی معمولی، بلکه زیبایی هیبت انگیز، حیرت انگیز و زمان وجود ندارد. این تجربه فی نفسه تغییری ناگهانی در طرز نگرش انسان به وجود می آورد که به او اجازه می دهد جهان را به این شیوه نظاره کند. این تغییر نگرش به اشکال مختلف و با عباراتی چون «تولد دوباره یا بیداری در بهشت»، «آگاهی انسان از خویشتن حقیقی اش» و «درست دیدن جهان» توصیف می شود. آنچه درباره این تجربه گفته شده بیشتر از اینهاست. اما عرفایی مانند هراکلیتوس، اسپینوزا و ویتگنشتاین که از گرایش مابعدالطبیعی سطح بالایی برخوردارند، فراوان درباره هدف این تغییر نگرش سخن گفته اند. می توان گفت کار فلسفه از این نقطه آغاز می شود.
چارلزکاکس
ترجمه:محمدحسین محمدپور